یکی از پرسشها درباره‏ی کتاب نهج‏البلاغه این است که، سیدرضی اسناد خطب و رسائل را ذکر نکرده، از این رو اعتبار آن با تردید مواجه است. لذا برخی می‏گویند نهج‏البلاغه کتابی است مرسل و قابل استناد فقهی نیست و سخنانی از این دست. [1] .

پژوهشگران عرصه‏ی نهج‏البلاغه کوششهای عالمانه و ارجمندی را در پاسخ این پرسش به انجام رسانده‏اند. آنان مصادر نهج‏البلاغه را پیش از رضی و پس از آن استخراج کرده و نشان داده‏اند.

در اینجا این تلاشها به اجمال معرفی می‏شود:

1- استناد نهج‏البلاغه، نوشته امتیاز علی خان عرشی، وی نخست به چگونگی جمع آوری نهج‏البلاغه و اثبات استناد کلمات نهج‏البلاغه به حضرت امیر مباحثی را مطرح می‏کند و از پاره‏ای شبهات، که نهج‏البلاغه را به دیگران منسوب می‏کند، پاسخ می‏گوید، پس از آن مدارک نهج‏البلاغه را از منابع شیعی و سنی که پیش از سیدرضی نگارش شده، معرفی می‏کند.

این کتاب توسط آقای سید مرتضی آیت الله زاده شیرازی، به فارسی ترجمه شد و انتشارات امیرکبیر در سال 1362 آن را به چاپ رساند.

2- اسناد و مدارک نهج‏البلاغه، تألیف محمد دشتی، در این کتاب 283 مصدر برای نهج‏البلاغه ذکر شده و به ترتیب نهج‏البلاغه، مصادر و مأخذ کلام حضرت را نشان می‏دهد.

این کتاب جلد چهارم از مجموعه‏ی هفت جلدی آشنایی با نهج‏البلاغه است که مؤلف تحریر کرده.

3- مصادر نهج‏البلاغة و اسانیده، تألیف سیدعبدالزهراء الحسینی. این کتاب که در چهار مجلد چاپ شده مصادر نهج‏البلاغه را به چهار بخش تقسیم می‏کند:

الف) مصادری که قبل از سال 400 قمری تألیف شده و الان نیز در دسترس است.

ب) مصادری که قبل از نهج‏البلاغه تألیف شده اما با واسطه از آن نقل شده.

ج) مصادری که پس از سیدرضی نگارش شده ولی سخنان حضرت را با اسناد متصل نقل کرده، که در آن طریق سیدرضی قرار ندارد.

د) مصادری که پس از سیدرضی تألیف شده و کلام حضرت را متفاوت از آنچه در نهج‏البلاغه آمده، نقل کرده.

نویسنده از 114 مصدر نام برده و بدان ارجاع داده است. مؤلف نیمی از جلد یک و پنج را به کلیاتی پیرامون نهج‏البلاغه و سیدرضی اختصاص داده است. روش وی در این کتاب چنین است که متن نهج‏البلاغه را ذکر می‏کند، واژه‏ها و لغات مشکل را توضیح می‏دهد، سپس مصادر آن را نشان داده و اگر شروح مستقل داشته باشد متذکر می‏گردد.

4- مدارک نهج‏البلاغه و دفع الشبهات عنه، هادی کاشف الغطأ (مکتبة الاندلس، بیروت) این کتاب به همراه کتاب دیگر مؤلف، یعنی مستدرک نهج‏البلاغه به چاپ رسیده است.

نویسنده ضمن نقد و بررسی پاره‏ای شبهات در انتساب نهج‏البلاغه، مصادر برخی از کلمات حضرت را نیز نشان داده است.

5- بحثی کوتاه پیرامون نهج‏البلاغه و مدارک آن، رضا استادی.

6- العذیق النضید بمصادر ابن ابی الحدید فی شرح نهج‏البلاغه، عزالدین ابی حامد عبدالحمید المدائنی البغدادی (656 -586ق) (مطبعة العانی، بغداد، 1407 -1987 ق).

7- استاد حسن زاده آملی از کسانی است که بر این امر همت گمارده، ایشان در مقدمه کتاب انسان کامل از دیدگاه نهج‏البلاغه فرموده است:

این کمترین بسیاری از مآخذ و مدارک نقل نهج‏البلاغه را از جوامع روایی و کتب سیر و غزوات و مجموعه‏ها و سفینه‏های علمی تحصیل کرده است، و اهتمام کلی این بود که منابع نقل قبل از جناب رضی و نهج‏البلاغه باشد و شاید در حدود دو سوم مدارک آن به دست آمده باشد و قسمتی از آنها در مواضع مختلف تکملة منهاج البراعه فی شرع نهج‏البلاغه که در پنج جلد تدوین و تنظیم شده و به طبع رسید به مناسباتی ذکر شده است. [2] .

6- در کتاب «المعجم المفهرس لالفاظ نهج‏البلاغة» بخشی اختصاص یافته به ذکر مصادر، در آنجا به ترتیب نهج‏البلاغه مصادر و مآخذ خطب و رسائل معرفی شده است. [3] .

با وجود این مصادر و مآخذ دیگر جای این گونه پرسشها، نیست گذشته از آنکه محتوای بسیاری از خطب و رسائل و حکم، شاهد صحت صدور آنهاست.

در پایان این مبحث زیبنده است سخن ابن ابی الحدید پس از نقل خطبه ابن ابی اشحمأ عقلانی ایراد شود. وی می‏گوید این خطبه که زیباترین خطبه اوست با تکلف همراه است و این را بدان جهت گفتم که گروهی به نهج‏البلاغه خُرده گرفته.

لان کثیراً من اهل الهوی یقولون ان کثیراً من نهج‏البلاغه کلام محدث صنعه قوم من فصحأ الشیعة و ربما عزی بعضه الی الرضی ابی الحسن و غیره و هولأ قوم اعمت العصبیة اعینهم فضلوا عن النهج‏الواضح و رکبوا بینات الطریق ضلالاً و قلة معرفة باسالیب الکلام و انا اوضح لک بکلام مختصر ما فی هذا الخاطر من الغلط.

سپس می‏گوید:

یا تمام نهج‏البلاغه را جعلی می‏دانند یا بعض آن، احتمال اول به ضرورت باطل است؛ زیرا برخی خطب و رسائل انتساب آن به امیرالمؤمنین (ع) قطعی است و اگر گفته شد بعض آن جعل است، سخنان ما اثبات می‏شود؛ زیرا کسی که به دقت بنگرد این مجموعه را دارای یک سبک و سیاق می‏بیند.

و انت اذا تاملت نهج‏البلاغه وجدته کله مأاً و احداً و نفساً واحداً و اسلوباً و احداً کالجسم البسیط الذی لیس بعض من ابعاضه مخالفاً لباقی الابعاض فی الماهیة و کالقرآن العزیز اوله کاوسطه واوسطه کاخره و کل سورة منه و کل آیة منه مماثلة فی المآخذ و المذهب و الفن و الطریق و النظم لباقی الایات و السور و لو کان بعض نهج‏البلاغه منحولاً و بعضه صحیحاً لم یکن ذلک کذلک. [4] .

پى نوشتها:

1- الغدیر علامه امینی ج 4 ص 193

2- انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه ص 36

3- المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه ص 1424

4- شرح ابن ابی الحدید ج4 ص 325